پلاستیکها جزء ضایعاتی هستند که به دلیل مصرف روز افزون، درصد بالایی از پسماندها را تشکیل میدهند.
پیش از آن که وارد این بحث گردیم بد نیست برای مقدمه مروری بر موارد مصرف و خواص این مواد و منشأ تولید آنها داشته باشیم.
پلاستیکها موادی هستند که به علت سهولت قالبگیری و شکل دهی کاربرد فراوانی در صنایع بسته بندی دارند و بعضاً به دلیل استحکام زیاد، پایداری حرارتی بالا، چقرمگی زیاد و مقاومت در برابر خوردگی، در تولید قطعات برای صنایع خودرو، الکترونیک و هواپیما سازی، و حتی فضانوردی و موشک سازی کاربرد دارند.
یعنی از ساک دستی و ظروف پلاستیکی تا چرخ دنده های مهندسی، بدنه خودرو، روکش سیم و کابل، کفپوش سالنها و وسایل پزشکی و غیره استفاده می گردند. بنابراین و به دلایل فوق جایگزین مناسبی برای فلزات هستند. به همین میزان نیز ضایعات آنها روز به روز افزایش می یابد.
به طو کلی پلاستیکهای ضایعاتی در ایران از سه منشاء تولید می گردند. پسماند شهری، صنعتی و بیمارستانی به طوری که با توجه به آمارهای به دست آمده از آنالیز پسماند شهری در حدود 15 درصد از پسماند شهر را این مواد تشکیل میدهند و بیشترین منبع ضایعات پلاستیک از پسماند شهری است که توسط صاحبان این صنعت خریدار و مورد بازیافت قرار میگیرند.
ضایعات صنعتی که به ضایعات پای دستگاهی شهرت دارند، توسط کارخانه داران فروخته میشوند و یا توسط آسیابی مجدداً خرد شده و به همراه مواد نو دوباره در خط تولید مصرف میگردند. مشروط بر اینکه آن محصول مصرف مواد غذایی نشود و یا خواص فیزیکی و مکانیکی بالایی نظیر استحکام و مقاومت در برابر ضربه و غیره مورد نظر نباشد.
پلاستیک های ضایعاتی حاصل از بیمارستانها نظیر سرم ، سرنگ و غیره نیز توسط زباله سوز سوزانده شده و یا دفن می گردند.
چرا پلاستیکها را بازیافت می کنیم؟
دلایل بسیاری برای بازیافت پلاستیک ها وجود دارد: احداث پتروشیمی های جدید و در نتیجه تولید بیشتر پلاستیکها، مصرف بیشتر حاصل از پدیده شهر نشینی برای مثال ظروف غذای یک بار مصرف و همچنین مصرف بیشتر به دلیل کاربرد در صنایع مختلف، تجزیه نشدن و ماندگاری در طبیعت حداقل به مدت 300 سال و ایجاد آلودگی های زیست- محیطی و مهمترین عامل یعنی افزایش قیمت مواد نو پتروشیمی به دلیل حذف یاران ی حامل های انرژی و همچنین افزایش قیمت جهانی و غیره موجب گردیده استقبال از مواد و گرانول های بازیافتی بیشتر و بیشتر گردد. از نظر قیمت، بهای گرانول های بازیافتی معمولا در حدود 30 درصد پایینتر از گرانول های نو پتروشیمی می باشند.
در واقع دلیل پیشرفت صنعت بازیافت در دنیا علاوه بر بحث محیط زیست نیز این است که محصولات ارزشمندی را می توان از موادی تهیه نمود که نسبت به نو از لحاظ قیمت پایین ترند و همین باعث ایجاد ارزش افزوده میگردد. برای مثال شرکت فورتل Fortel) با تولید الیاف بازیافتی پت ، فروش محصولات خود را از 3 میلیون پوند به 30 میلیون پوند ظرف مدت 7 سال افزایش داد. این شرکت ادعا میکند بالاترین مصرف بطری های بازیافتی را داشته است و برای تامین مواد اولیه خود از کشورهای مختلف نیز جمع آوری انجام می دهد. در کشور ما نیز خوشبختانه نمونه هایی موفق از این نوع وجود دارد.
مزایای بازیافت
1- ضایعات کمتری سوزانده و یا دفن میگردد.
2- انرژی و مواد خام کمتری برای تولید مواد ضایعاتی نسبت به نو نیاز می باشد.
3- کاهش ضایعات و استفاده مجدد آن باعث کاهش آلودگی محیط زیست می گردد.
مشکلات بازیافت پلاستیکها و چگونگی رفع آنها
همانطور که میدانید وجود حرارت و پدیده تخریب هنگام تولید مواد بازیافتی موجب گردیده است که این مواد از خواص پایین تری نسبت به نو برخوردار باشند. در واقع عامل دپلیمریزاسیون سبب کاهش جرم مولکولی این مواد می شود و بنابراین نمی توان از گرانول های بازیافتی به تنهایی برای تولید محصول با کیفیت بالا و نیز به دلیل آلودگی های موجود در بسته بندی غذایی و ساخت مواد آرایشی و بهداشب استفاده کرد.
در ایران علاوه بر مشکلات فوق، نبود استاندارد و نظارت برای مواد بازیافتی سبب تولید محصول با کیفیت پایین و مضر به سلامتی می گردد. براین مثال حتی دیده شده است که متأسفانه افراد سودجو در مناطق محروم از مواد بازیافتی در تولید سر پستانک شیشه نوزاد استفاده نموده اند که موجب بروز آفت در نوزادان شده است. عدم وجود دستگهایی که بتواند محصولات با کیفیت مناسب تولید نماید از مشکلات دیگر این صنعت محسوب میگردد. طبق مشاهدات بنده اکثر دستگاهها از امکانات حداقلی برخورداند و ضمناً دستگهای مصرقی اکثرا دست دوم و قدیمی است و حتی در مراحل شستشو از آب کافی نیز استفاده نمیکنند از این رو به سختی می توان داخل کارگاهی که بازیافت انجام میدهد وارد شد.
اما راه حلهایی که بتوان مشکلات مواد بازیافتی را حل نمود عبازتند از:
1- استفاده از تکنولوژی های مربوطه و به روز. برای مثال برای تولید بطری نوشابه از بطری های بازیافتی میتوان از یک تکنولوژی به عنوان (B to B) استفاده کرد، که به دلیل از بین بردن آلودگی های میکربی پرک بازیافتی را می توان مجدداً برای تولید بطری نوشابه استفاده نمود.
2- مخلوط کردن با مواد نو و یا افزودن افزودنیها
3- محصول را طوری طراحی نمود که استحکام بیشتری داشته باشد برای مثال دیواره محصول را ضخیم تر انتخاب نمود.
4- فرایند ساختی متناسب با نوع محصول انتخاب کرد. برای مثال در تولید محصولاتی استفاده کرد که رنگ آن چندان اهمیت ندارد و چون عموماً مخلوطی از چند پلاستیک بازیافت میگردد رنگ نهایی سبز تیره و یا مشکی خواهد شد که حتی برای محصولاتی که رنگ روشن دارند برای مثال ظروفی که از پلی اتیلن ساخته شده اند نیز می توان مواد رنگ زا اضافه کرد تا رنگ اصلی محصول را بپوشانند.
5- فرایند کواکسترون در تولید محصولاتی که پلاستیک بازیافتی بین مواد نو اکسترود می گردد و برای مثال ورق های چند لایه که لایه وسطی پلی اتیلن ترفتالات بازیافتی و لایه زیرین و رویی آن مواد نو اکسترود می گردد. این تکنولوژی توسط بخش خصوصی در حالت خریداری در ایران می باشد. لازم به ذکر است که تمام پلاستیکهای بازیافتی در فرایندهای تزریقی، قالبگیری فشاری، اکستروژن و دمشی کلندرینگ، ترمو فرمینگ و قالبگیری چرخشی کاربرد دارند.
6- قالبگیری تزریقی ساندویچی یک تکنیک دیگر برای پلاستیکهای بازیافتی است که هسته داخلی آن مواد بازیافتی و لایه خارجی آن مواد نو است.
نتیجه
صنعت بازیافت در ایران جزء صنایع جوان محسوب می گردد و به علت مباحث اقتصادی از اهمیت خاصی برخوردار است. اما در این بین نیاز به نظارت و استانداردهایی می باشد تا بتوان محصولاتی با ارزش افزوده بیشتری ایجاد کرد. در مجموع برای سرمایه گذاری و کارآفرینی نیز علاوه بر موضوعات زیست محیطی از جاذبه اقتصادی برخوردار است که با تامل و بررسی لازم و گرفتن و مشاوره با متخصص می توان به نتایج مطلوبی رسید. در مقالات بعدی به روشهای بازیافت و تفاوتهای آن و تکنولوژی و دستگاههای مربوطه پرداخته می شود.